Przypominamy, że w zbiorach Powiatowej Biblioteki Publicznej w Szydłowcu, znajduje się spory zbiór regionalizmów, dzięki którym można ze szczegółami poznać dzieje naszego miasta i powiatu. W ramach nowego cyklu, na naszej stronie internetowej będziemy cyklicznie publikować fragmenty książek i opracowań, skupiających się na lokalnej historii. Mamy nadzieję, że zachęci to Państwa do sięgnięcia po nasze zbiory i poznanie innych interesujących aspektów rozwoju regionu.
Na przełomie XII i XIII w. Szydłowiec leżał na uboczu głównych szlaków handlowych: większe znaczenie miał tylko trakt Końskie-Wierzbica i jego odnoga z Szydłowca do Iłży. Topografia okolic Szydłowca w sposób naturalny wyznaczyła przebieg traktów, który utrzymywał się w ciągu całego średniowiecza. […] Domena Odrowążów ukształtowała się w początkach XII w. na pograniczu puszczańskim, na prawym brzegu Pilicy i jej dopływów. Najstarsze, znane ze źródeł osady Odrowążów, znajdowały się w Koneckiem: w 1222 r. wymienia się Stary i Nowy Odrowąż oraz Odrowąż pod Żarnowem (obecnie Odrowążek). Siedzibami rodowymi były: Końskie, Białaczów oraz Szczekociny i Prandocin. […] Szydłowiec i pobliskie Chlewiska należały do Dobiesława Odrowąża. Jego potomkowie - Mikołaj, Piotr i Jakub władali osadą do czasów Kazimierza Wielkiego. W połowie XIV w. Szydłowiec i inne wsie Odrowążów (Chlewiska, Smagów, Skłoby, Topola, Radzimików, Most, Dąbrowa, Dziurów i Koliszowa) zostały przeniesione z prawa polskiego na średzkie. Zapewne w końcu XIV w. powstała osada targowa z placem, przy którym wkrótce wzniesiono kościół parafialny. Założono ją na prawym brzegu Korzeniówki, kilkaset metrów na południe od wsi Szydłowiec (zwanej później Starą Wsią) i nadano tę samą nazwę. Drogą rodzinnych podziałów Szydłowiec przypadł w udziale bocznej linii Odrowążów chlewickich, którzy od tej pory mienili się dziedzicami na Szydłowcu. Pierwszymi Szydłowieckimi byli Jakub i Sławko (zmarli między 1433 a 1436 r.) fratres et haeredes Schydlowiecz, wymienieni w akcie erekcyjnym kościoła parafialnego pod wezwaniem św. Zygmunta z 1401 r. […] Jakub Szydłowiecki, dworzanin biskupa krakowskiego, miał liczne potomstwo: 9 córek i 3 synów (najstarszego Stanisława oraz Piotra i Mikołaja). Wymienia ich dokument królewski Władysława Warneńczyka z roku 1436, nadający miastu doroczny jarmark. Stanisław Szydłowiecki (1405-1493) doszedł do godności kasztelana żarnowskiego i rawskiego oraz starosty krakowskiego, potem (1467) - marszałka dworu Kazimierza Jagiellończyka. Utrzymywał bliskie stosunki z Długoszem i Kallimachem. W tym też czasie (1471) został burgrabią, a w 1490 r. starostą krakowskim. Kariera polityczna Stanisława i jego synów: Jakuba oraz Mikołaja i Krzysztofa, przyczyniła się do rozkwitu miasta i powstania w Szydłowcu świetnego dworu. Kazimierz Jagiellończyk 13 listopada 1470 r. na sejmie piotrkowskim nadał miastu prawa magdeburskie. Polski przekład tego dokumentu opublikowano w Szydłowcu w 1970 r., w 500-lecie nadania praw miejskich. Prawdopodobnie w latach 1470-1480 Stanisław Szydłowiecki wzniósł na wyspie zamek złożony z budynku mieszkalnego i oskarpowanej wieży bramnej, połączonych następnie murami obronnymi. […] Z fundacji Jakuba Szydłowieckiego (najstarszego syna Stanisława, podskarbiego wielkiego koronnego, starosty łęczyckiego i sandomierskiego) w latach 1493-1509 wzniesiono - w miejscu drewnianego kościoła ufundowanego w 1401 r. - murowany z piaskowca kościół parafialny.
Rozkwit miasta w XVI i XVII wieku - renesans za Mikołaja Szydłowieckiego
Rozwój renesansowego Szydłowca wiąże się z Mikołajem Szydłowieckim (1480-1532), dworzaninem króla Jana Olbrachta i towarzyszem Zygmunta Starego w częstych podróżach na Śląsk, do Czech i na Węgry, do Prus, Gdańska i na Litwę. W 1507 roku został starostą radomskim oraz podskarbim wielkim koronnym: był też kasztelanem sandomierskim. Wraz z bratem Krzysztofem, kanclerzem wielkim koronnym, należał do najwybitniejszych postaci epoki Odrodzenia. Począwszy od 1505 r. Mikołaj zabiegał o rozwój miasta, zyskując przywileje królewskie na dwa nowe jarmarki (1505), cotygodniowy targ piątkowy (1508) i skład żelaza (1512) oraz poszerzając, drogą wykupu, granice miasta. […] W roku 1529 Mikołaj Szydłowiecki erygował kościół pw. św. Ducha i św. Anny ze szpitalem, który zbudowano za miastem, w pobliżu płynącego tu niegdyś strumienia. Opiekę nad szpitalem roztaczali administratorzy wybierani spośród „starszych i uczciwych” obywateli Szydłowca oraz pleban kościoła szpitalnego. Mikołaj uposażył szpital polami uprawnymi, łąkami i ogrodami. Dotacji na szpital udzielał także dwór, przydzielając zboże i mąkę. Dziś jest to miejsce w narożniku ulic Zamkowej i Radomskiej gęsto zarosłe drzewami. Podczas badań prowadzonych w 1969 r. przez Janusza Kuczyńskiego i Annę Żurowską, odsłonięto fundamenty kościoła, budynku szpitalnego oraz ślady cmentarza.
[…]
Na Mikołaju i Krzysztofie zamykają się dzieje linii męskiej rodu Szydłowieckich. Kanclerz Krzysztof Szydłowiecki, zmarły w rok po bracie, należał do najwybitniejszych ludzi swojej epoki. Wspólnie z biskupem Piotrem Tomickim kierował od roku 1515 polityką wewnętrzną i zagraniczną Rzeczypospolitej. Prócz godności kanclerskiej i senatorskiej zajmował stanowiska wojewody i starosty krakowskiego. Utrzymywał świetne dwory w Krakowie i Ćmielowie. Był jednym z pierwszych mecenasów literatury i sztuki, kontaktował się z wielkimi humanistami (zachowana korespondencja z Erazmem z Rotterdamu); miał bibliotekę do której sprowadzał z Włoch iluminowane rękopisy. Jednocześnie był zagorzałym zwolennikiem i płatnym agentem Habsburgów, zaś z księciem pruskim Albrechtem łączyło go „przymierze braterstwa”.
[…]
W roku 1602 na Rynku Wielkim władze miejskie rozpoczęły budowę okazałego ratusza. Do budowy zaangażowano Kaspra Fodygę. Szydłowiecki ratusz, którego budowę ukończono ok. 1629 r., należy do najcenniejszych zabytków późnorenesansowego budownictwa mieszczańskiego. […] Obecny wygląd ratusz zawdzięcza kolejnym odbudowom po zniszczeniach w 1809, 1914 i 1945 r. i restauracji w ostatnich latach. Gmach ratusza był siedzibą władz miejskich oraz miejscem, gdzie odbywały się uroczyste zgromadzenia rady, ławy i pospólstwa, stanowiące samorządową władzę Szydłowca. Zgromadzenia te, jako sesje („kongregacje”) noworoczne, zwoływane były w pierwszej połowie stycznia. Zbierano się też na posiedzenia nadzwyczajne, np. dla uchwalenia specjalnych podatków lub wprowadzenia nowego wójta, mianowanego przez właścicieli miasta. Szydłowiec nie miał niezależnego wójta wybieranego przez radę.
[…]
W pierwszej połowie XVII wieku w Szydłowcu istniała kolonia włoska, o czym świadczą nazwiska np. budowniczych i kamieniarzy; w 1610 r. burmistrzem był Albert Fodyga, brat stryjeczny budowniczego ratusza. Od lat 70. XVI wieku poświadczona jest obecność Szkotów, przybywających do Polski ze względów ekonomicznych: źródła wymieniają np. majętnych Russelów, Sanxterów, Nernów, Mangwillanów. Większość imigrantów zaczynała swą karierę w Polsce od drobnego handlu, dochodząc z czasem do znacznego majątku. Do połowy XVII w. w Szydłowcu mieszkało sporo Szkotów i Włochów, odgrywających ważną rolę w życiu gospodarczym miasta; większość z nich była katolikami. W końcu XVI wieku pojawiają się Żydzi (pierwsza wzmianka pochodzi z 1584 r.).
[…]
Po bezpotomnej śmierci Macieja Radziwiłła 2 września 1800 roku, Szydłowiec przeszedł w ręce Anny z Zamoyskich Sapieżyny (1772-1859), która zakupiła dobra „hrabstwa szydłowieckiego” wystawione przez rząd austriacki na publicznej licytacji w 1802 roku, w Krakowie. Anna, córka Andrzeja Zamoyskiego, kanclerza Rzeczypospolitej, w 1974 r. wyszła za mąż za Aleksandra Sapiehę (1773-1812). Od najmłodszych lat była związana z nurtem patriotyczno-niepodległościowym: aktywna w czasie powstania kościuszkowskiego utrzymywała bliskie kontakty z tworzącymi się we Włoszech Legionami. Po upadku powstania listopadowego znalazła się na emigracji i związała z obozem Czartoryskich. Dobrami szydłowieckimi zarządzała m.in. poprzez Stanisława Staszica, zamieszkując na stałe w Warszawie i Paryżu. Patronat właścicielki Szydłowca nad inicjatywami gospodarczo-kulturalnymi, sprzyjał rozwojowi hrabstwa i miasta.
[…]
W pierwszej połowie XVII wieku Szydłowiec był średniej wielkości miastem, liczącym ponad 1000 mieszkańców. Miasto słynęło z jarmarków ściągających kupców z miast północnych (Gdańska, Elbląga, Torunia) oraz ze Śląska. Przy Rynku Wielkim bogaci mieszczanie (m.in. kuźnicy), a wśród nich Włosi i Szkoci, pobudowali okazałe kamienice (według wpisów w księgach miejskich z lat 1638-1649 było 10 kamienic), zaś pośrodku rynku, staraniem władz miejskich, postawiono ratusz z wysoką wieżą…
Powyższe fragmenty pochodzą z książki Szydłowiec i okolice, autorstwa Danuty Słomińskiej-Paprockiej. Zainteresowanych innymi ciekawymi faktami, zapraszamy do pogłębionej lektury tej publikacji.
